Foto: Museum Boijmans Van Beuningen (Plaatsing van Richard Serra’s werk Waxing Arcs in de vleugel van het museum)
Het Belgische architectenbureau Robbrecht & Daem, dat in 2003 de aanbouw van de glazen vleugel van het Rotterdamse museum Boijmans Van Beuningen mocht realiseren, dagvaardt nu het museum om de sloop van de aanbouw te voorkomen. In de renovatieplannen van het Boijmans zou geen plek meer zijn voor de voorgevel van Robbrecht & Daem (de aanbouw kostte destijds ruim 17 miljoen euro). Het museum wil het oorspronkelijke ontwerp van de architecten Van der Steur (1935) en Bodon (1972) in ere herstellen.
Belangrijk werk
Op grond van art. 25 Auteurswet behoudt een architect, ook na overdracht van zijn werk, het recht om op te treden tegen een wijziging of aantasting van zijn werk, het zogeheten ‘persoonlijkheidsrecht’. Daarbij zal worden gekeken of er sprake is van reputatieschade voor de kunstenaar. In die beoordeling kan de bekendheid van het werk en de maker een rol spelen. Ook de waarneembaarheid van die aantasting is relevant. Volgens Robbrecht is er nog nooit een werk van zijn architectenbureau gesloopt. Daarbij gaat het hier om een belangrijk ontwerp binnen het oeuvre van het architectenbureau.
Zelfstandige claim Richard Serra?
Bij de totstandkoming van de vleugel heeft destijds overleg plaatsgevonden met de beroemde Amerikaanse kunstenaar Richard Serra. De vleugel zou zijn aangepast aan een beeld van Serra, dat aldaar kon worden bezichtigd. Als de sloop doorgaat betekent dit waarschijnlijk verplaatsing van Serra’s werk, wat ook aantasting van het werk van Serra oplevert. Zo oordeelde de rechter in 2019 dat een plaatsgebonden werk van Nederlandse kunstenaar RAAAF niet los kon worden gezien van de ruimte waarin het zich bevond. Desondanks kon de herplaatsing in dat geval niet worden tegengehouden. Hoe dan ook lijkt verzet van Serra niet uitgesloten. De vereiste zorgvuldige omgang met Serra’s werk blijkt ook uit een recent voornemen tot reiniging van ‘Sight Point’ , dat de entree van het Stedelijk Museum siert. Eerder verzette hij zich tegen de verplaatsing van een werk in Manhattan.
Duurzaamheid en behoud erfgoed
Robbrecht stelt dat in 2003 is gekozen voor een ontwerp waarbij rekening werd gehouden met de ontwerpen van zijn voorgangers. Dat in het nieuwe ontwerp van architectenbureau Mecanoo geen ruimte is voor behoud van zijn creatie stuit hem tegen de borst. Ook jong erfgoed verdient bescherming, meent hij. Daarnaast druist de voorgenomen sloop in tegen de huidige tijdsgeest. Architectuur is steeds meer gericht op ‘duurzaamheid, hergebruik en het toelaten van gelaagdheid’, aldus Robbrecht in NRC. Dit is overigens in lijn met de aanstaande evaluatie van de Erfgoedwet. De Commissie Collectie Nederland gaf onlangs in een tussenrapport aan te streven naar een meer dynamische lijst beschermde werken, waarin ook meer plaats moet zijn voor (post) moderne en hedendaagse kunst.
Zorgvuldigheid
Ondanks de argumenten van het architectenbureau, is maar de vraag of het zich succesvol kan beroepen op het persoonlijkheidsrecht. Al in 2004 heeft de Hoge Raad uitgemaakt dat de totale vernietiging van een werk niet als aantasting van het persoonlijkheidsrecht kan worden gezien. Wel kan vernietiging misbruik van recht opleveren jegens de maker of onrechtmatig jegens hem zijn. Zo wist Architect Fons Verheijen zich succesvol te verzetten tegen de renovatieplannen van museum Naturalis. In het oordeel van de rechter speelde mee dat Naturalis een onzorgvuldige houding had aangenomen tegenover de architect. Naturalis ging in beroep, en de zaak kwam uiteindelijk tot een schikking met Verheijen.
Volgens Robbrecht is het museum vanaf het eerste moment uitgegaan van sloop, zonder te kijken of de vleugel “bespaard kon blijven of hergebruikt kon worden.” Het lijkt erop dat het museum in gesprek zal moeten gaan met de architect om erger te voorkomen.